?????
✍ این عبارت در باره اذان است که «مَن تَکَلَّمَ عِندَ الأذانِ تَلَجلَج لِسانُهُ عِندَ المَوتِ»؛ کسی که هنگام اذان، سخن بگوید، هنگام مرگ، زبانش به لکنت می افتد؛ این را فقط نویسنده کتاب «شرح الازهار» که از فقهای زیدیه است در کتابش آورده است.(1)
?نقد و بررسی
این نقل، در هیچ یک از تراث و منابع حدیثی شیعه نیست.
این نقل، در تراث و منابع اهل سنت نیز یافت نشد.
فقط نویسنده «شرح الازهار» آن را آورده است.
ایشان می گوید «منقول من خط بعض العلماء»؛ یعنی نقل شده از خط (کتب) بعض علماء؛ لذا:
اولا آن که نقل کرده یا آن که از او نقل شده، معلوم نیست کیست
ثانیا این بعض علماء مشخص نیست چه کسانی هستند
ثالثا سلسله سند و اتصالی هم برای این نقل، بیان نشده است.
بنابر این:
این نقل را اصلا نمی توان روایت محسوب کرد و نمی توان آن را به معصوم نسبت داد؛ لذا می توان گفت اصلا چنین چیزی به عنوان روایت، از معصوم صادر نشده است.
اما در باره شنیدن قرآن و سکوت کردن
خداوند متعال می فرماید:
«وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُون»؛ هنگامى كه قرآن خوانده شود، گوش فرا دهيد و خاموش باشيد؛ شايد مشمول رحمت خدا شويد.(2)
روایات تفسیری
این که این سکوت موقع شنیدن قرآن، چه موقع است و آیا واجب است یا مستحب، روایات متعددی داریم؛ از جمله:
نماز و غیر نماز
روایت داریم که در نماز یا غیر نماز، وقتی قرآن خوانده می شود، باید سکوت کرد و گوش داد:
عَنْ زُرَارَةَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) يَقُولُ: «يَجِبُ الْإِنْصَاتُ لِلْقُرْآنِ فِي الصَّلَاةِ وَ فِي غَيْرِهَا، وَ إِذَا قُرِئَ عِنْدَكَ الْقُرْآنُ وَجَبَ عَلَيْكَ الْإِنْصَاتُ وَ الِاسْتِمَاعُ»؛ زراره می گوید شنیدم که امام صادق (علیه السلام) فرمودند: واجب است سکوت برای قرآن، در نماز و در غیر نماز؛ و زمانی که قرآن در نزد تو خوانده می شود، واجب است سکوت کنی و گوش دهی.
(3)?نماز جمعه
«عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) فِي خُطْبَةِ يَوْمِ الْجُمُعَةِ الْخُطْبَةُ الْأُولَى… إِنَّ كِتَابَ اللَّهِ أَصْدَقُ الْحَدِيثِ وَ أَحْسَنُ الْقِصَصِ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ “وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ” فَاسْمَعُوا طَاعَةَ اللَّهِ وَ أَنْصِتُوا ابْتِغَاءَ رَحْمَتِه…»؛ امام باقر (علیه السلام) در خطبه اول نماز جمعه فرمودند: به درستی که کتاب خدا صادق ترین کلام و نیکوترین قصص است و خداوند (عزوجل) فرموده “زمانی که قرآن خوانده می شود، بدان گوش فرا دهید و سکوت کنید، تا مورد رحمت قرار گیرید"؛ پس به خاطر اطاعت الهی، گوش فرا دهید و به امید رحمتش، سکوت کنید…(4)
نماز جماعت و هنگام قرائت امام جماعت در نمازهای جهریه
«عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) قَالَ: وَ إِنْ كُنْتَ خَلْفَ إِمَامٍ فَلَا تَقْرَأَنَّ شَيْئاً فِي الْأَوَّلَتَيْنِ وَ أَنْصِتْ لِقِرَاءَتِهِ … فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ لِلْمُؤْمِنِينَ “وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ" يَعْنِي فِي الْفَرِيضَةِ خَلْفَ الْإِمَامِ “فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ"…؛ امام باقر (علیه السلام) فرمودند: اگر پشت سر امام جماعت هستید (اقتدا کرده اید) پس در دو رکعت اول، چیزی نخوانید و به خاطر قرائت امام جماعت، شما سکوت کنید…؛ به درستی که خداوند (عزوجل) به مؤمنین می فرماید “زمانی که قرآن خوانده می شود” یعنی در نماز واجب و پست سر امام جماعت، “بدان گوش دهید و سکوت کنید تا مورد رحمت قرار گیرید"… .(5)
هر موقع امام جماعت صدای قرآن شنید باید صبر کند تا آیه تمام شود و سپس نماز را ادامه دهد
از امام صادق (علیه السلام) نقل شده كه حضرت على (علیه السلام) در نماز صبح بودند و «ابن كوا» (همان مرد منافق تيره دل) در پشت سر امام (علیه السلام) مشغول نماز بود، ناگاه در نماز اين آيه را تلاوت كرد «وَ لَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَ إِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ» [و هدفش از خواندن آيه اين بود كه به طور كنايه به حضرت احتمالا در مورد قبول حكميت در ميدان صفين اعتراض كند] اما با اين حال امام (علیه السلام) براى احترام قرآن سكوت كردند تا وى آيه را به پايان رسانيد، سپس امام (علیه السلام) به ادامه قرائت نماز بازگشتند، و «ابن كوا» كار خود را دو مرتبه تكرار كرد، باز امام (علیه السلام) سكوت كردند و «ابن كوا» براى سومين بار آيه را تكرار نمود، و على (علیه السلام) مجددا به احترام قرآن سكوت كردند، سپس حضرت اين آيه را تلاوت فرمودند: «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لا يُوقِنُونَ» [اشاره به اين كه مجازات دردناک الهى در انتظار منافقان و افراد بى ايمان است و در برابر آن ها بايد تحمل و حوصله به خرج داد] سرانجام امام سوره را تمام كرده و به ركوع رفتند.(6)
صحبت کردن مسلمانان در نماز
مسلمانان در نماز صحبت می کردند و به یکدیگر سلام می کردند؛ لذا آیه نازل شد.(7)
برخی از شأن نزول ها می گویند مسلمانان در آغاز كار، گاهى در نماز صحبت مى كردند، و گاهى شخص تازه وارد، به هنگامى كه نماز را شروع مى كرد، از ديگران سؤال مى كرد، چند ركعت نماز خوانده ايد؟ آن ها هم جواب مى دادند فلان مقدار؛ آيه بالا نازل شد و آن ها را از اين كار نهى كرد.(8)
?نتیجه
سکوت هنگام شنیدن قرآن، بسیار پسندیده و ارزشمند است ولی واجب نیست بلكه مستحب است. البته فقط در نماز جماعت و وقتی امام جماعت در حال قرائت است و مأموم صدای امام را می شنود، بر مأموم واجب است سکوت نماید.
?پی نوشت ها:
1. احمد المرتضی، شرح الأزهار، نرم افزار المکتبة الشامله، ج 1، ص 448 و 449.
2. اعراف: 7/ 204.
3. بحرانی، تفسیر البرهان فی تفسیر القرآن، موسسة البعثة، قسم الدراسات الاسلامیه ـ قم، ج 2، ص 628.
4. کلینی، الكافي، محقق/مصحح: غفاری و آخوندی، انتشارات دارالکتب اسلامیه ـ تهران، 1407ق، چاپ چهارم، ج 3، ص 422 و 423.
5. ابن بابويه، من لايحضره الفقيه، محقق/مصحح: غفارى، ناشر: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، ـ قم، 1413ق، چاپ دوم، ج 1، ص 392.
6. البرهان في تفسير القرآن، پیشین، ج 2، ص 627؛ مکارم شیرازی و همکاران، تفسير نمونه، انتشارات: دار الکتب الاسلامیه ـ تهران، ج 7، ص 71.
7. طوسی، التبيان في تفسير القرآن، انتشارات: دار احیاء التراث العربی ـ بیروت، ج 5، ص 67.
8. تفسير نمونه، پیشین، ج 7، ص 69.
