مصباح

​بازنگری معنای واژه «دین» در قرآن

با لحاظ بستر تاریخی پیدایش اسلام

در قرآن، کلمه دین بیش از 90 بار استفاده شده است. مفسران و پژوهشگران قرآنی عموما دو معنای غالب برای کلمه دین مطرح کرده اند: اول: «دین» به معنای «داوری» یا «جزا» (مانند «یوم الدین»)، که در کلمات هم ریشه «دین» در زبان های سامی دیگر نیز وجود دارد. دوم، که موضوع اصلی و مورد انتقاد این گفتار است، «دین» به معنای آئین، کیش، یا مذهب است، به مثابه منظومه ای چندوجهی از عقاید، شرایع، آیین های پرستش، توصیه های اخلاقی، و امور مرتبط. در مورد خاستگاه این معنای ادعائیِ دوم، که معادل یا نزدیک به مفهوم انگلیسی religion است، اتفاق نظری وجود ندارد. برخی آن را منتج از معنای «فرمان برداری» می دانند، که یکی از دلالات کلمه دین در زبان عربی در متون خارج از قرآن است، اما برخی دیگر بر این باورند که «دین» در قرآن برگرفته از مفهوم «دِین» در فارسی میانه است که ظاهرا دلالتی گسترده و چندوجهی مشابه با کلمه religion در انگلیسی داشته است.

این ارائه در بخش اول، بر مبنای بازخوانی برخی آیات قرآن و بازنگری برخی شواهد برجای مانده از باستان متأخر، به طرح سه مدعا می‌پردازد. اول: در بیشتر (و ای بسا تمامِ) مواردی که کلمه «دین» در قرآن معمولا در معنایِ گسترده و چندوجهیِ دوم فهمیده شده است، «دین» یا یک اسم مصدر به معنای «پرستش» است یا مفهوم «شیوه پرستش» را منتقل میکند که در وهله اول اعمال و مناسک مرتبط با پرستش یعنی عباداتی مانند صلوة، زکوة، قربانی، حج، یا آئین عشای ربانی را به ذهن متبادر میسازد. برای مثال، عبارت «دین الله» در آیه 83 سوره آل عمران به معنای «پرستش خدا» است و نه «آئین خدا» به معنای یک نظام گسترده و چندوجهی متبلور در آموزه های الهی. مدعای دوم این است که «دین» به مثابه «پرستش» برگرفته از معنای «خدمت» است، که یکی از معانی اصلی کلمه «دین» یا فعل «دان» در زبان عربی است. همانطور که هر عبدی وظیفه انجام «خدمت» یا «بندگی» و اعمال مرتبط با آن را نسبت به ارباب خود دارد، در نگاه قرآن نیز همه انسانها بندگان (عباد) خداوند هستند و بنابراین باید نسبت به او خدمتگذاری کنند. دراینصورت، مفهوم «دین» این خدمتگذاری، بندگی، یا پرستش و نحوه انجام آن را منتقل میکند. مدعای سوم این است که مفهوم «اسلام» در قرآن صرفا به معنای تسلیم امر خدا بودن نیست بلکه به پرستش انحصاری خداوند (الله) و بنابراین نفی پرستش موجودات دیگر اشاره دارد.

قسمت دوم، خوانشی نو از دو متن قرآنی که از کلمات دین و اسلام استفاده کرده اند مطرح میکند. متن اول آیات آل عمران:85-83 و متن دوم مائده:3 است که اکمال «دین» را اعلام میکند. با تمرکز بر آیه اکمال دین، ارائه به اهمیت ذبح حیوانات در مناسک مذهبی دنیای باستان میپردازد و نشان میدهد که قصد اصلی آیه سوره مائده جدا کردن مناسک مومنین از اعمال عبادی مشرکین است، علی الخصوص با منع مومنین از خوردن حیواناتی که در حین صید کشته شده اند و محدود کردن آنان به گوشت حیواناتی که به طریقه صحیح و یکتاپرستانه—یعنی با ذکر نام الله در حین کشتار—ذبح شده اند. ارتباط این الزامات غذایی با مناسک عبادی و تاکید بر انجام این مناسک به شیوه یکتاپرستانه توضیح میدهند که چرا این آیه از اکمال شیوه پرستش («دین») مومنین و انتخاب یکتاپرستی («اسلام») به عنوان شیوه پرستش آنها سخن می گوید.

🍃🌺🍃🌺🍃🌺🍃🌺🍃🌺🍃🌺

💥وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ تَکُنْ مِنْ أَهْلِهِ، وَأَنْکِرِ الْمُنْکَرَ بِيَدِکَ وَلِسَانِکَ، وَبَايِنْ مَنْ فَعَلَهُ بِجُهْدِکَ

🟠امر به معروف کن تا اهل آن باشى و با دست و زبانت منکر را انکار نما و از کسى که عمل بد انجام مى دهد با جديت دورى گزين»

✍جمله اوّل اشاره به اين است که چون انسان، ديگران را امر به معروف مى کند، اگر خودش اهل معروف نباشد در پيش وجدان خويش شرمنده مى گردد. به علاوه از مردم نيز خجالت مى کشد که بگويند او آمر به معروف است در حالى که خودش عامل به منکر است. مجموع اين امور سبب مى شود که با امر به معروف انسان تدريجاً در سلک عاملان به معروف درآيد.جمله «وَأَنْکِرِ الْمُنْکَرَ …» اشاره به مراتب نهى از منکر دارد که در اينجا براى آن دو مرحله ذکر شده نخست انکار به قلب و بيزارى از منکر در درون دل و جان، هرچند ظالمان دست و زبان انسان را ببندند. مرحله دوم انکار با زبان و مرحله سوم جلوگيرى عملى از منکرات. بسيارى از فقها اين مرحله را وظيفه حکومت اسلامى وحاکم شرع دانسته اند و مرحله اوّل و دوم را وظيفه عموم مردم.جمله وَبَايِنْ مَنْ فَعَلَهُ بِجُهْدِکَ ممکن است اشاره به جايى باشد که نهى از منکر اثر نمى گذارد، در چنين مواردى انسان بايد مجلس منکر را ترک گويد و از عاملان به منکر دورى گزيند.

📚 نهج البلاغه، نامه 31

🌺🍃🌺🍃🌺🍃🌺🍃🌺🍃🌺🍃؛

🌕 حضرت امیرالمومنین على عليه السلام در سخن زیبایی می فرمایند:

💫 عَوِّدْ اُذُنـَكَ حُسْنَ الاِْسْتِماعِ وَ لا تُصغِ اِلى ما لا يَزيدُ فى صَلاحِكَ استِماعُهُ فَاِنَّ ذلِكَ يُصدِئُ الْقُلوبَ وَ يوجِبُ الْمَذامَّ.

💫 گوش خود را به خوب گوش دادن، عادت بده و به آنچه كه به صلاح و درستى تو نمى افزايد گوش فرا نده، زيرا اين كار، دل ها را زنگار مى زند و موجب سرزنش و نکوهش مى شود

    📚 غررالحكم، ج۴، ص۳۲۹

🍃🌺🍃🌺🍃🌺🍃🌺🍃🌺🍃🌺🍃

💥 شاید شنیده باشید که می گویند 👈 هر پژوهش یک گستره مطالعاتی دارد! این صحبت به چه معناست دقیقا؟!

🪀 این رو بدونید هر پژوهش متعلق به یک گستره‌ی خاص هست. یعنی چی؟

یعنی … هر دانشی منبع اطلاعاتی خودش و به تبع، روش تحقيق خاص خودش رو داره؛ بدین معنا که هر مجهولی از منبع و روش خاص خودش می بایست به معلوم تبدیل بشه. بر همین اساس 👈 لازمه که یک محقق و پژوهشگر، گستره و نوع دانش مورد مطالعه خودش رو مشخص کنه…

🪀چرا؟ چون 👈 یک موضوع می تونه در علوم مختلف به عنوان مساله تحقیقی مطرح بشه. 

🏓به عنوان مثال؛ ما می خواهیم یک پژوهش در باب معنای اصطلاحی یا لغوی واژه کودک انجام بدیم. خوب…

🪀 این موضوع می تونه در دانش روان شناسی موضوع تحقیق ما قرار بگیره، یا در دانش فقه، یا در حقوق یا در تعلیم و تربیت؛ و دیدگاه هر کدوم از این دانش ها به واژه و اصطلاح کودک متفاوت هست! پس 👈 محقق باید بدونه در کدوم دانش، درباره واژه کودک تحقیق می کنه!

🪀 در صورتی که یه محقق، بخشی از تعریف رو از حقوق بگیره، بخشی رو از فقه و یا روان شناسی، این تحقیق، تحقیق به سامانی نخواهد بود…

🪀 با این حساب … برای به دست آوردن معنای اصطلاحی و لغوی هر واژه لازم هست که ابتدا دانش مورد نظر مشخص بشه و بعد در همان حوزه از دانش، به معنای واژه پرداخته بشه؛ لذا هر تحقیق در ذیل یک بستر علمی محَقَّق می شه که باید با دقت توسط محَقِق روشن بشه.

🍃🌺🍃🌺🍃🌺🍃🌺🍃🌺🍃🌺؛

💥 آشنایی اجمالی با سیده نصرت بیگم امین اصفهانی

🟡 سیده نصرت بیگم امین (۱۲۷۴ - ۱۳۶۲ش) معروف به بانو امین، فقیه، عارف و مفسر شیعی است. او آثار متعددش را با نام بانوی ایرانی منتشر کرده است.

🟠 بانو امین، نزد فقیهانی چون سید علی نجف آبادی شاگردی کرد و از محمد رضا نجفی اصفهانی، شیخ عبدالکریم حائری و دیگرانی اجازه روایت و اجتهاد دریافت کرد. 

🟡 سیده نصرت امین، در مسائل اجتماعی و فرهنگی نیز حضور فعال داشت؛ او با قانون منع حجاب حکومت پهلوی به مبارزه برخاست و مدارسی را تأسیس کرد.

🟤 از بانو امین آثار زیر منتشر شده‌اند:

🔹مخزَنُ العِرفان در تفسیر قرآن 

🔸الاربعین الهاشمیة فی شرح جملة من الاحادیث الواردة فی العلوم الدینیة 

🔹مخزن اللئالی در فضیلت مولی الموالی حضرت علی بن ابی طالب (علیه‌السلام)

🔸سیر و سلوک در روش اولیاء طریق سیر سعداء

🔹معاد یا آخرین سیر بشر

🔸روش خوشبختی و توصیه به خواهران ایمانی

🔹اخلاق و راه سعادت

🔸النفحات الرحمانیه فی الواردات القلبیة

و …

🟡 آرامگاه بانو امین در تخت فولاد اصفهان  همچون زنی است که حجاب بر سر دارد و نماد یک زن مسلمان ایرانی است.