تاریخی اصولی
📚سابقه تاریخی برائت در اصول امامیه👇👇
▫️ سابقه تاریخی بحث برائت در اصول امامیه، به پیدایش دلیل عقل باز میگردد. شیخ مفید در التذکره، اصول احکام شرعی را کتاب، سنت و اقوال ائمه ذکر نموده، و راههای رسیدن به این اصول را عقل، لسان و اخبار دانسته است. پس از او، ابن ادریس نخستین فقیه امامی است که از دلیل عقل به عنوان یکی از ادله فقهی نام میبرد. توضیح اجمالی وی از دلیل عقل بدین صورت است که هرگاه در مسألهای دلیلی از کتاب، سنت و اجماع نیافتیم، به دلیل عقلی تمسک میکنیم.
▪️ اگرچه ابن ادریس مراد خویش را از دلیل عقل بیان نکرده است، اما با بررسی کتاب وی و نیز با توجه به تقدمی که برای ۳دلیل دیگر نسبت به دلیل عقل قائل شده است، میتوان دریافت که مراد او از دلیل عقل همان اصل برائت است (نک: ه د، ج۹، ص۲۸۷) پس از ابن ادریس، محقق حلی در مقدمه المعتبر با ذکر ۵ دلیل «کتاب، سنت، اجماع، عقل و استصحاب» از برائت به عنوان یکی از اقسام استصحاب یاد میکند. شهید اول در مقدمه الذکری ضمن منحصر دانستن ادله فقهی در ۴ دلیل کتاب، سنت، اجماع و عقل، در توضیح دلیل چهارم دلیل عقل را به دو قسم احکام غیرمبتنی بر خطاب شرعی و احکام مبتنی بر خطاب شرعی تقسیم نموده است؛ آنگاه برائت و در کنار آن استصحاب را به عنوان مصادیق دلیلی که مبتنی بر خطاب شرع نیست، ذکر مینماید. شهید ثانی در یکجا از برائت و استصحاب به عنوان دلیل عقل یاد کرده، و در جایی دیگر برائت را یکی از اقسام استصحابالحال شمرده است.
▫️ پس از شهیدین در فاصله زمانی سدههای ۱۰-۱۳ق با حاکمیت گرایشهای اخباری در محافل امامیه، دلیل عقل و اصول عملیه در موضع ضعف قرار میگیرد. (برای تحلیل، نک: ه د، ج۹، ص۲۸۷). به طور خاص در موضوع برائت باید گفت که میان اصولیان و اخباریان در جریان برائت در شُبهه وجوبیه اختلاف نبود، اما در شبهه تحریمیه اصولیان قائل به برائت بودند و در مقابل اخباریان به احتیاط روی میآوردند.
▪️ در میانه سده ۱۲ق پس از یک دوره چیرگی اخباریان بر محافل امامیه، ظهور وحید بهبهانی سرآغاز تحولی شد که اوج تکامل آن را در آثار شیخ انصاری مشاهده میکنیم. وحید بهبهانی با پرداختی جدید به اصول عملیه، امارات و اصول را از هم جدا کرد و از امارات به عنوان ادله اجتهادی و از اصول عملیه به عنوان ادله فقاهتی یاد میکرد. شیخ انصاری در تکمیل اندیشه وحید، تقدم ادله اجتهادیه بر اصول عملیه را مطرح مینمود.