مصباح

?«مستنبطات الأعلام» فی شرح «مستثنیات الأحکام»

?از ویژگی‌های آثار مرحوم آیةالله حاج سید احمد زنجانی(رحمه الله)، که باعث تمایز ایشان از دیگر مؤلفین شده است، ذوق و ابتکار ایشان در ابداع اسلوب‌های جدید برای تألیف مباحث، و تلاش برای پیگیری مسائل از زاویه نگاه جدید و متفاوت از دیگران است. 

?ایشان در طول زندگی خود، آثار بدیعی را تألیف نموده‌اند. از جمله این آثار، رساله «مستثنیات الأحکام» است.  آن مرحوم، در این رساله، به بررسی مستثنیات احکام، از ابتدای باب طهارت تا انتهای باب دیات پرداخته‌اند. مرحوم آیة‌الله حاج سید احمد زنجانی در مقدمه اثر خود، هدف از تألیف را چنین بیان می‌کنند: «غالبا از مستثنیات احکام چشم پوشی می‌شود، چرا که معمولا ذهن به سراغ قاعده کلّی رفته و نسبت به استثنائات غافل می‌ماند. تا جایی که حتی برای بسیاری از متخصّصان در فنّ فقاهت نیز اتفاق افتاده است که در مواردی به کلیّتِ یک قاعده‌ تمسّک نموده‌اند، در حالی که خروج آن مورد از قاعده از ضروریات فقه است. همین مسأله باعث شد تا رساله‌ای مستقل در باب استثنائات احکام تألیف نمایم.»

?بنای سید زنجانی(رحمه الله) در این اثر، بیان مواردی نیست که استثناء آنها از باب اضطرار و امثال آن بوده است. خود ایشان نیز در لابلای کلماتشان به این موضوع اشاره دارند؛ چنانچه در بعضی از نسخه‌های مستثنیات، در حاشیه، برخی از مسائل را «زائد» دانسته‌اند؛ و در تعلیل این کلام، مورد را از فروع اضطرار دانسته‌ و اشاره داشته‌اند که بنای ما، بر استثناء کردن این دسته از احکام نیست.  

?آن مرحوم، پس از تألیف رساله «مستثنیات الاحکام»، شرحی مزجی را بر این رساله با عنوان «مستنبطات الأعلام فی شرح مستثنیات الاحکام» به رشته تحریر درآوردند و در گام اوّل، ۵۲۸ مسأله را شرح نمودند. در گام بعدی، ایشان تمام تلاش خود را در راه تکمیل، تنقیح، و تحریر مجدّد کتاب متمرکز نموده و مسائل بیشتری را به آن اضافه نمودند که تعداد آن به ۶۵۶ مسأله رسیده است. ضمن آنکه مؤلّف، در نسخه آخر این کتاب که در سال ۱۳۷۲ه.ق به سرانجام رسید، بعضی از استدلال‌ها را نیز نسبت به برخی از مسائل تغییر داده‌اند. 

✳️نکته قابل ذکر آنکه  «مستثنیات الاحکام» غیر از این شرح، شرح دیگری نیز دارد که توسط آیت الله سید محمد وحیدی(رحمه الله) در سال ۱۳۷۱ه.ق یعنی در دوره حیات سید زنجانی تألیف، و با عنوان «مستمسکات الاحکام فی شرح مستثنیات الاحکام» به زیور طبع آراسته شد. ایشان در مقدّمه شرح خود، ضمن تمجید از این اثر می‌گویند: «پیش از ایشان کسی چنین اثری را تألیف نکرده است». 

?مرکز فقهی امام محمد باقر علیه‌السلام