مصباح

????????

✍معانی نوساخته‌ی تمدنیِ امام خمینی 

انقلاب اسلامی در ایران، صرفا نه انقلاب در ساختار، بلکه مهم‌تر از آن انقلاب در مفاهیم و معانی جدید و اصیلی بود که رهبران انقلاب مخصوصا امام خمینی ره به مثابه یک مجتهد عالم به زمانه ارائه کرد. معانی که امام خمینی ره مطرح کردند ایران را با تمامی کاستی‌ها و ضعف‌هایش، وارد الگوی جدیدی از معانی و دنیای مفاهیم نو کرد. انسان انقلابی با همان مفاهیم اصیل و جدید دوران دفاع مقدس را طی کرد، و سپس دوران سازندگی، دوران پرآشوب اصلاحات، و سپس دوران‌های آشفته بعدی را از سرگذراند. 

معانی و مفاهیمی که در دوره تأسیس جمهوری اسلامی توسط معمار انقلاب ایران ساخته شد، در صورت‌بندی جهان تمدنی ایرانیانِ انقلابی موثر واقع شد. مثلا مفهوم «بسیج» در بیان و ادبیات امام خمینی ره فرهنگ جدید و نهاد متفاوتی را در ایران خلق کرد که هم در دوران دفاع مقدس و هم در زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم اثری ماندگار داشت. فرهنگ بسیجی‌ یکی از مفاهیمی بود که در حرکت‌های عمومی و اصلاحی بسیار موثر واقع شد. همین‌طور  مفهوم جدید از «جهاد» و تطبیق آن بر «جهاد سازندگی»، «جهاد دانشگاهی»، «جهاد فرهنگی» و سپس جهاد در عرصه‌های اجتماعی و تمدنی از جمله مفاهیم بسیار موثری بود که منتهی به نهادهای حیاتی در جمهوری اسلامی ایران گردید. 

یکی دیگر از معانی ساده و البته بسیار فراگیری که امام خمینی آن را مطرح کرده و در عرصه‌های جهانی در مورد نظام سلطه و دولت آمریکا به طور پر بسامد استفاده شد، واژه «شیطان بزرگ» بود که نه فقط در جهان اسلام این مفهوم در مورد آمریکا نهادینه شد، بلکه در دنیای غرب نیز این مفهوم در مورد خود آمریکا با عنوان (Great Satan) مورد استفاده قرار گرفت. در همین راستا بود که امام رابطه ما با آمریکا را به رابطه «گرگ و میش» تشبیه کردند و این نوع از تضاد و تعارض را بین تمدن غرب و تمدن اسلامی به تصویر کشیدند. 

علاوه بر این مفاهیم، امام خمینی ره در یک ابتکاری هوشمندانه در مواجهه با اسرائیل، آخرین جمعه ماه مبارک رمضان را به عنوان روز جهانی قدس اعلام کردند و این نام‌گذاری تحولات گسترده‌ای را در کشورهای اسلامی و انسجام آنها در مواجهه و مقابله با اسرائیل موجب گردید. 

علاوه بر موارد فوق، آنچه امام خمینی با انقلاب اسلامی در معنای آن تحول ایجاد کرد، معنای تمدن بود که آن را از تمدن به مثابه «تجددِ سکولار» (در کتاب «بسوی تمدن بزرگ» نوشته محمدرضا پهلوی) به تمدن به مثابه «تحقق جامع دین» تغییر دادند. البته شایان ذکر است که واژۀ «تمدن» در ادبیات امام خمینی ره بیشتر حالت نفی و سلب داشته است و ایشان با به­کارگیری واژۀ تمدن به رد و انکار تمدن غرب، و تمدنی که نظام شاهنشاهی آن را در کتاب «به سوی تمدن بزرگ» وعده می­داد، می­پرداخت. در یک نگاه، پروژۀ فکری امام ـ با توجه به جایگاه تاریخی و نقش بنیانگذاری ایشان در انقلاب، حکومت اسلامی (فاز اول ساخت تمدن اسلامی) بوده و نه کلیت تمدن اسلامی. در نگاه دیگر و با توجه به دیگر عبارات ایشان که اسلام را دراعلا مرتبۀ تمدن می­دانند و یا تمدن مسلمانان را فوق تمدن­ها می­دانند و یا اینکه بر تمدن الهی تأکید می­کنند، وی به جنبه‌های ایجابی تمدن نیز به اختصار اشاره کرده اند، لیکن چون دوره رهبری ایشان از آغاز نهضت تا رحلت، دورۀ تأسیس و نه تفسیر و تفصیل گفتمان انقلاب و جمهوری اسلامی بوده، او نتوانست به جنبه‌های ایجابی تمدن اسلامی به تفصیل ورود پیدا بکند. 

با این همه و به‌رغم ادبیات سیاسی و سلبی امام در موضوع تمدن، به لحاظ مبانی فکری و اندیشه‌های جامع اجتماعی، سیاسی، فلسفی و عرفانیِ‌شان، نمی‌توان امام را یک مبدع و یا یک موسس تمدنی به حساب نیاورد. از نظر برخی از محققان اساسا شاخصه‌های اندیشه تمدن‌گرا را درآراء و عملکرد امام خمینی ره بیش از هر جای دیگر می‌توان جستجو کرد. ایده‌ها و طرح‌های امام در مورد انقلاب فرهنگی، وحدت حوزه و دانشگاه، اتحاد امت اسلامی (هفته وحدت)، نقش زمان و مکان در اجتهاد، و مهم‌تر از همه موضوع و معنای ولایت مطلقه فقیه و احکام حکومتی و بالاخره تفسیر حکومت به عنوان فلسفه عملی فقه، همه، نقطه‌های عطف اندیشۀ تمدن‌گرای امام خمینی ره بوده است.مفاهیم نوساخته‌ی تمدنیِ آیت‌الله خامنه‌ای 

مفاهیم در سطح ملی ـ مفاهیم متعددی در دوران رهبری آیت الله خامنه‌ای مطرح شد که بسیار حائز اهمیت بود که برخی از آنها در سطح ملی و برخی دیگر در سطح جهان اسلام و در راستای صورت‌بندی تمدن نوین اسلامی بوده است. برخی از این نمونه مفاهیمی که در سطح ملی در بیان رهبری هویدا شد عبارت بود از: موضوع امداد فرهنگی (متفاوت از مددکاری اجتماعی) برای «صیانت فرهنگی»، «صیانت دینی»، «صیانت ایمانی»، و «صیانت اخلاقی» از آسیب‌دیدگان اجتماعی مطرح شد. همین نگاه ابداعی و ابتکاری ایشان در موضوع «امداد فرهنگی» موجب شد که بعدها در حوزه های علمیه قم و دفتر تبلیغات اسلامی، همین موضوع (امداد فرهنگی) به یکی از کلان پروژه های تحقیقاتی و آموزشی تبدیل شود و طلبه‌های علوم دینی را در نظام اسلامی برای مواجهه با آسیب‌ها و آسیب‌دیدگان اجتماعی (مثلا معتادان) آموزش بدهد.

 موضوع دیگری که در سطح ملی در ایران مطرح شد و به رغم مخالفت‌هایی که برخی دولت‌ها و دولتمردان با مقام معظم رهبری داشتند، توانست جاهایی به حل مسئله بپردازد، موضوع اقتصاد مقاومتی برای مواجهه ایران با تحریم‌های آمریکا و کشورهای اروپایی بود که عملا با توسعه مفهوم مقاومت به حوزه‌های اقتصادی راه‌های جدیدی را در مواجهه با بحران اقتصادی در ایران پیش پای ایرانیان گذاشت.

 تهاجم فرهنگی، ناتوی فرهنگی، و شبیخون فرهنگی از جمله مفاهیم مهم دیگری بود که رهبری در مواجهه با مسئله‌های فرهنگی و هجمه‌های فرهنگی غرب علیه ایران و نسل جوان در ایران مطرح کردند. این موضوع هرچند برای برخی از مسئولان وقت فرهنگی جدی تلقی نشد، لیکن از سوی نیروهای انقلابی و موسسات فرهنگی (آنهایی که امروز به عنوان «آتش‌به‌اختیار» شناخته می‌شوند) جدی گرفته شد. 

در مواجهه با پرسش‌های بنیادین و ضرورت تحرک حوزه‌های علمیه در پاسخ به مسئله‌های کلان اجتماعی بعد از انقلاب، رهبری به موضوع و مفهوم جنبش نرم‌افزاری پرداختند و  تلاش کردند که ظرفیت‌های تازۀ نخبگانی را در ایجاد یک موج جدید علمی  (در حوزه علوم انسانی) ایجاد کرده و با زمینه‌سازی برای آزاداندیشی راهی برای ابتکار علمی و حل مسئله‌ها و پیچیدگی‌ها بگشایند. 

از جمله موضوعات دیگری که در سطح ملی و برای حل مسئله‌های داخلی مطرح شد، موضوع مردم‌سالاری دینی و توجه به دو بعد دینی ـ مردم، الهی ـ انسانی، و مشروعیت و مقبولیت عنوان شد. 

فتنه و موضوع بصیرت در مواجهه با آشوب‌گران داخلی ایران در دوره انتخابات سال 1388 و استفاده ابزاری از دموکراسی و آزادی برای مردم‌سالاری در ایران، و همین‌طور موضوع خودی و غیرخودی از جمله مفاهیم بسیار مهمی بود که در تنظیم مناسبات جامعه ایران موثر واقع شد و گاه منجر به تصمیمات در عرصه‌های سیاستگذاری و تصمیم‌گیری گردید. 

از جمله موضوعات بسیار مهم دیگری که ایشان در سطح ملی مطرح کردند موضوع الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت بود که در سال 1390 هم طی یک حکمی، مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت را تشکیل دادند و اعضای شورای عالی آن را منصوب کردند. 

یکی از موضوعات و مفاهیم جدیدی که مقام معظم رهبری در مواجهه با مسئله «برجام» مطرح شد، عنوان نرمش قهرمانانه بود که در مواجهه صلح‌آمیز و یا مذاکره با آمریکا و اروپا در موضوع انرژی هسته‌ای مطرح شد. اخیرا نیز ایشان در مواجهه با سیل متراکم فضای مجازی و ایجاد شبهه‌های اعتقادی و سیاسی و از بین بردن «امید» در جامعه ایران، مفهوم جهاد تبیین را به مثابه یک «فریضه فوری» مطرح کردند که باید در صدد مواجهه سریع و متراکم با موج سنگین عملیاتی روانی دشمن در فضای مجازی برآمد.

 یکی دیگر از این موضوعات بسیار مهم در سطح ملی نیز موضوع استقلال فرهنگی  بود که ایشان آن را در عِدل و کنار استقلال سیاسی و استقلال اقتصادی مطرح کرده و گفتند: 

من عرض می‌کنم که امروز در دنیای کنونی، هر حرکتی، هر اقدامی، هر حرفی که در جهت استقلال سیاسی کشورها و ملتها باشد، در جهت استقلال فرهنگی کشورها و ملت باشد، در جهت استقلال و رشد اقتصادی کشورها و ملت‌ها باشد، در جهت وحدت باشد، در جهت اقتدار امت اسلامی باشد، در جهت ترویج علم در دنیای اسلام باشد، در جهت رشد دادن جوان‌های دنیای اسلام باشد، هر حرکتی در این جهت عمل صالح است، حسنه است. ?(24/08/1398). 

مفاهیم فراملی

 نوع مفاهیمِ نوساختۀ رهبری در مقیاس جهانی و برای جهان اسلام و در راستای صورت‌بندی تمدن نوین به کار رفته است که علاوه بر موضوع تمدن در ادبیات رهبری و مفهوم سازی‌های زیادی که ایشان در این باره داشته‌اند، می‌توان به موضوعات مختلف و متعددی در این باره اشاره کرد که هر یک در مقیاس جهان اسلام و در راستای شکل‌بندی تمدن اسلامی مطرح کرده‌اند. یکی از این مفاهیم تمدنی البته در رویکرد سلبی نسبت به رقیب تمدنی ما (یعنی تمدن غرب بویژه آمریکا)، مفهوم نظام سلطه است. از منظر مقام معظم رهبری، در نظام سلطه، دنیا به دو بخش سلطه‌‌گر و سلطه‌پذیر تقسیم می‌شود و جبهۀ سومی (جبهۀ مستقل) در آن وجود ندارد.

? دیدار با بسیجیان، تاریخ ۶/ ۰۹/ ۱۳۹۸ در همین نسبت ایشان به مفهوم استکبار و استکبارستیزی و مقاومت در برابر استکبار تأکید می‌کند و می‌گوید: 

ملت‌های ما، جوانان ما، دانشمندان ما، علمای دینی و روشنفکران مدنی ما، سیاست‌ورزان و احزاب و جمعیت‌های ما، امروز باید آن گذشته بی‌افتخار و شرم‌آور را جبران کنند؛ باید بایستند و در برابر زورگویی و دخالت و شرارت قدرت‌های غربی مقاومت کنند. همه سخن جمهوری اسلامی ایران که دنیای استکبار را نگران و خشمگین کرده است، دعوت به این مقاومت است: مقاومت در برابر دخالت و شرارت آمریکا و دیگر قدرت‌های متجاوز و به دست گرفتن سررشته‌ی آیندۀ دنیای اسلام با تأکید بر معارف اسلامی. 

?۲۸/ ۰۴/ ۱۴۰۰پیام به مناسبت فرارسیدن ایام حج

 از موضوعات مهم دیگری که ایشان در یک نگاه کلان جهانی جعل کرده‌اند مفهوم پیچ‌تاریخی و اخیرا بحث نظم جدید در جهان در بیان ایشان است. ما امروز در جهان اسلام در دوره ی آشوب بسر می بریم و تحقق آن اهداف نیازمند این است که ما بتوانیم از دوران آشوب عبورکنیم. این وضعیت را علمای سیاست، نقطۀ آشوب تلقی می‌کنند، ولی آیت الله خامنه‌ای یک بحث خیلی بنیادی تری دارد و مفهوم «پیچ تاریخی» را به جای «آشوب»   اولین بار در دیدار با اعضای مجلس خبرگان بکار گرفتند. پیچ تاریخی همان دوران گذار توسعه ای است. آیت الله خامنه‌ای در یکی از دیدارهای خود بدین مطلب اشاره کرده و می‌گویند: 

امروز دنیای اسلام در یک مرحله‌ی حساس تاریخی داد به سر می‌برد. اینهایی که شما ملاحظه می‌کنید آل سعود آن جوری، یمن آن جوری، عراق این جوری، سوریه آن جوری، مسائل مربوط به آمریکا، مسائل مربوط به رژیم صهیونیستی، کارهایی که در منطقه می‌کنند، تصمیم‌هایی که می‌گیرند، فشاری که روی جمهوری اسلامی می‌آورند، ـ یک مجموعه ی کار است، یک هدفی دارد دنبال می‌شود. در یک چنین شرایطی که دنیای اسلام در واقع از یک پیچ تاریخی دارد عبور می‌کند، ما وظایفی داریم، ما تکالیفی داریم؛ هر کدام‌مان به یک نحوی، نمی‌توانیم غفلت کنیم از نیازهای امروز دنیای اسلام؛ در آن نیازها هم، نیازهای جمهوری اسلامی است؛ چون جمهوری اسلامی میان‌دار این حادثه‌ی عظیم است. بله بازیگران بسیارند؛ کنندگان و کنشگران و فعالان در دنیای اسلام زیادند، از همه نوعش؛ اما میان‌دار، جمهوری اسلامی است. مطمئنا اگر جمهوری اسلامی نبود، اگر امام بزرگوار نبود، این حوادث در دنیای اسلام نبود و استکبار بدون هیچ مانعی کار خودش را دنبال می‌کرند و هیچ احتیاجی به این همه چالش هم نداشت

?۲۴/ ۰۴/ ۱۳۹۵در دیدار جمعی از شاعران آئینی و مداحان خراسان)

همین رویکرد را در قالب بحث دیگری با عنوان «نظم جدید بین‌المللی» بعد از جنگ روسیه با اوکراین مطرح کردند و گفتند: 

امروز جهان در آستانۀ یک نظم جدید بین‌المللی است که این نظم، بعد از دوران نظم قطبی جهان، و نظریه نظم جهانِ تک‌قطبی در حال شکل‌گیری است که البته در این دوره آمریکا روز به روز ضعیف‌تر شده است… قضایای جنگ اخیر اوکراین را باید عمیق‌تر و در چارچوب شکل‌گیری نظم جدید جهانی دید که احتمالا فرایندهای پیچیده‌ و دشواری، در پی آن شکل خواهد گرفت که در چنین شرایط جدید و پیچیده‌ای وظیفه همه کشورهای از جمله جمهوری اسلامی حضور سخت افزاری و نرم‌افزاری در این نظم جدید به منظور تأمین منافع و امنیت کشور و به حاشیه نرفتن است.

? (۶/ ۰۲/ ۱۴۰۱ در دیدار با جمعی از دانشجویان)